Illegale pers
Al op 15 mei 1940 wordt de Nederlandse pers onder controle van de Duitse bezetter gebracht. Dat betekent dat de Duitsers controleren en bepalen wat kranten mogen schrijven (censuur). Dit wordt gelijkschakeling genoemd. Kranten die hieraan niet willen meewerken worden verboden en gaan vaak illegaal, als verzetskrant, verder. Ook worden in de oorlog nog veel verzetskranten opgericht.
Legale kranten
Kranten die van de Duitsers wel mogen verschijnen omdat ze gehoorzamen aan de Duitse censuur, zijn bijvoorbeeld De Telegraaf, het Algemeen Handelsblad, Het Vaderland en De Volkskrant (tot 1941)
Ook het weekblad Volk en Vaderland van de NSB blijft verschijnen omdat ze uitgesproken pro-Duits zijn.
Spotprent censuur
Op deze tekening kun je zien wat censuur betekent: de kranten schrijven wat de Duitse militair roept. De handen van de schijvers zijn geketend.
Illegale kranten
De illegale kranten die stiekem verschijnen worden tezamen ook wel 'de illegale pers' genoemd. Deze verzetskranten brengen het nieuws dat niet door de Duitsers is gecontroleerd. Het maken van verzetskranten is gevaarlijk werk. Je kan er de doodstraf voor krijgen. Hieruit blijkt wel dat de Duitsers de illegale pers belangrijk vonden.
Illegale kranten brengen nieuws over het oorlogsverloop en hebben een belangrijke morele functie. Ze bestrijden de Duitse propaganda en sporen aan tot verzet. In het laatste bezettingsjaar schrijven ze ook veel over de toekomst van Nederland na de oorlog.
In het begin
De eerste illegale nieuwsberichten worden met een typemachine (over)getikt. Ook worden ze zelfs soms met de hand overgeschreven. Of illegale krantjes met een kleine oplage worden gekopieëerd met behulp van een stencilmachine.
De verzetskranten verschijnen later in steeds grotere oplagen. Sommige worden zelfs landelijk verspreid. Om zoveel kranten te drukken zijn dan grote drukpersen nodig.
Namen zeggen veel
De namen van verzetskranten zijn vaak veelzeggend. Enkele bekende zijn: Het Parool, Vrij Nederland, Trouw, De Waarheid en Ons Volk. Deze landelijke kranten beschikken over een netwerk van mensen die nieuws verzamelen en de verspreiding organiseren.
Papier en inkt
In de loop van de bezetting is er steeds meer gebrek aan papier en inkt. De illegale bladen worden steeds kleiner. Dat kost namelijk minder papier en inkt. Bovendien kun je kleine krantjes makkelijker verstoppen en vervoeren.
Gepakt!
Als je in de drukkerij 's avonds verboden kranten drukt is dat gevaarlijk, want de apparaten maken een hoop herrie. Sommige drukkers maken de verboden kranten overdag. Ze drukken het tussen het andere drukwerk door. Dat is spannend want als de Duitsers komen controleren ben je er gloeiend bij...
Gelukkig zijn er zoveel drukkerijen dat de Duitsers ze niet allemaal tegelijk in de gaten kunnen houden.
1300!
Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn er ongeveer 1.300 verschillende illegale kranten (verzetskranten). Hoe komt het dat er zoveel verschillende zijn?
Er zijn veel verschillende plaatselijke krantjes. Sommige krantjes worden in de huiskamer getypt, en gestencild en onder buurtgenoten verspreid.
Verzuild
Ook zijn er in die tijd verschillende bevolkingsgroepen: protestanten, katholieken, liberalen en socialisten. De groepen leefden apart van elkaar. Ze hadden voor de oorlog hun eigen clubs, verenigingen, kerken, radio-omroep, verenigingen, scholen en ook hun eigen ... krant. Dat heet verzuiling. Ook tijdens de Duise bezetting hebben de groepen (de zuilen) hun eigen verzetskranten!
Uit de lucht
Er werden ook luchtpamfletten en nieuwsbladen vanuit geallieerde vliegtuigen gedropt, vaak met de boodschap 'houd moed'. Vanaf april 1942 dwarrelde zo het maandblad De Wervelwind neer. Vanaf mei 1943 dropten vliegtuigen op gezette tijden het fraaie nieuwsblad De Vliegende Hollander.
Koeriersters
De verzetskranten worden vaak gedrukt op drukpersen op verschillende plaatsen in het land. Daardoor hoeven de kranten niet door heel Nederland te worden vervoerd. Maar er is altijd transport nodig. Voor de berichten, voor de bezorging, voor de contacten. Dit wordt gedaan door koeriersters.
Vrouwen
Het zijn vooral vrouwen die voor het vervoer van illegale kranten zorgen, bijvoorbeeld in fietstassen. Vrouwen spelen zo een belangrijke rol als koeriesters. Ze lopen niet het risico, zoals mannen, om voor dwangarbeid in Duitsland te worden opgepakt. Ook zijn vrouwen voor de Duitsers minder verdacht dan mannen. Zij vinden verzet geen zaak voor vrouwen.
Plakken en lezen
Vanaf de zomer van 1944 worden er regelmatig illegale kranten opgeplakt. Zo kunnen mensen in het voorbij gaan lezen hoe het gaat met het verloop van de oorlog. De bevrijding is nabij: nog even volhouden! Op de foto plakken Dick Neijssel en Ada Kruiming een illegale krant in 1945 op een lantaarnpaal. Het is opmerkelijk dat ze dit doen op klaarlichte dag.
De berichten werden met grote letters geschreven zodat men het in het voorbijgaan kon lezen; stilstaan was gevaarlijk. In groepjes van twee werd er geplakt. De eerste smeerde plaksel, de tweede kwam er met de papieren achteraan.
Ik was erbij
Paula Joachimsthal vertelt over de illegale kranten.
'In de legale kranten stond alleen maar propaganda; de Duitsers wonnen ongeveer alles wat er te winnen was. Het lezen van de illegale kranten was van belang voor het oorlogsverloop. Je putte er kracht uit. Trouw kreeg ik van iemand in de straat, Het Parool kwam gewoon in de bus. Mijn vader, die Joods was, wilde er niets van weten. Hij was bang. Daarom lazen we de kranten stiekem.'
Paula Joachimsthal, scholier, Amsterdam
Een Surinamer in verzet
Anton de Kom zet zich al in de jaren dertig in voor een vrij Suriname. Hij voert ook actie onder werklozen. Tijdens de bezetting raakt hij snel betrokken bij het verzet. Hij wordt een vaste medewerker van de verzetskrant De Vonk. Op 7 augustus 1944 wordt De Kom op straat aangehouden. De politie vindt verdacht materiaal in zijn tas. De Kom wordt opgesloten in de concentratiekampen Vught, Oranienburg en Neuengamme. Op 24 april 1945, vlak voor de bevrijding, wordt De Kom op transport gezet naar het Duitse kamp Sandbostel. Daar komt hij om het leven.
Meer informatie over Anton de Kom vind je op de website Suriname.nu.
Sterven voor de krant?
De student Wim Speelman speelt een belangrijke rol bij de illegale kranten Vrij Nederland en Trouw. De Duitse geheime dienst (Sicherheitsdienst, afgekort SD) weet wie hij is.
In 1944 belooft de SD het leven van 23 ter dood veroordeelde Trouw-medewerkers te sparen als Trouw niet langer verschijnt. Speelman hoeft maar een briefje te tekenen. Het is een zware beslissing.
Toegeven of doorgaan?
Speelman geeft toch niet toe aan de Duitsers. Dat zou een dolkstoot zijn in de rug van iedere Nederlander die door Trouw tot verzet is aangespoord. 'Doorgaan', besluit hij.
De 23 doodvonnissen worden voltrokken. Een half jaar later wordt ook Speelman gearresteerd en doodgeschoten.
Na de oorlog
Bladen die nu nog bestaan zoals Trouw, Het Parool en Vrij Nederland zijn tijdens de bezetting begonnen als verzetskranten. Na de oorlog kunnen ze gewone legale bladen worden. De Waarheid was tijdens en na de oorlog een belangrijke krant van de communisten en heeft tot 1990 bestaan.
* Zie ook: Het Parool, alle verzetskranten.
* En: de illegale krant Trouw, 1943-1945.
Ander drukwerk
De mensen van de verzetskranten maken niet alleen verboden kranten, maar soms ook pamfletten, posters en (ansicht)kaartjes.
Poster
Zo maakt de verzetskrant Trouw met een kleine poster duidelijk dat de hoofdstad van Duitsland, Berlijn, wordt gebombardeerd. En van alle kanten rukken de troepen (oranje pijlen) op! Kijk maar goed...
Grappige kaarten
Met grappige kaarten proberen de verzetskranten de Nederlanders wat op te vrolijken en het verzet te versterken. Kaarten worden soms in het geheim aan de Nederlandse bevolking verkocht. Met het geld dat daarmee wordt verdiend worden bijvoorbeeld onderduikers geholpen.
Duiven verboden
Niet alleen verzetskranten zijn verboden. Vanaf juni 1940 houdt in Amsterdam de Duivenbrigade de duiven in de gaten. Wie weet wat voor geheime berichten de postduiven vervoeren. Er is een speciale politie-eenheid om het te controleren! Vanaf 1942 is het houden van postduiven verboden. Losvliegende duiven moeten ingeleverd worden bij de gemeente. De duiven worden gedood.
