De Februaristaking
Februari 1941: Razzia's rond het Waterlooplein. 425 Joodse mannen worden met geweld opgepakt. Staakt! Staakt! Staakt! De eerste grote staking tegen de nazi's is een feit: De Februaristaking.
Zwarthemden
De NSB (Nationaal Socialistische Beweging) is de enige partij in Nederland die de kant van de nazi's kiest. De NSB heeft eigen 'soldaten': de Weerbaarheidsafdeling (WA). Ze zien er met hun zwarte uniformen dreigend uit en worden ook zwarthemden genoemd. De WA is in 1932 opgericht om NSB-straatkrantverkopers te beschermen, die de NSB-krant Volk en Vaderland verkopen. Ook handhaven de WA-mannen de orde bij NSB-bijeenkomsten.
In 1933 verbiedt de Nederlandse regering het dragen van een uniform. In 1935 dreigt een totaal verbod voor eigen legertjes. Daarom heft de NSB de WA op.
De Duitse bezetting van Nederland in 1940 is voor de NSB en de WA een soort bevrijding. De democratie wordt afgeschaft. Maar welke partij mag blijven bestaan? Juist, de NSB. De WA'ers mogen weer trots marcheren, met hun grote zwarte petten en glimmende laarzen. Ook mishandelen ze Joden en vallen ze Joodse cafés en restaurants aan.
Rellen
De eigenaar van café Alcazar aan het Thorbeckeplein in Amsterdam vertelt over een aanval door NSB'ers op 9 februari 1941: '... een zestigtal heren kwam naar ons toe om ons aan te vallen. De portier, die buitenstond, gooide onmiddellijk de deuren in het slot. Zij konden dus niet ineens naar binnen, maar in een minimum aan tijd lagen de ruiten stuk. Zelfs een fiets werd door de ruiten gesmeten.
Toen de eerste NSB'ers binnenkwamen, pakte ik mijn ploertendoder en heb er flink op los geslagen. (...) Ze waren echter met zestig gewapende mannen. Wij moesten wel het onderspit delven. Ze hebben bar huisgehouden. Er was geen een glas meer heel.'
IJssalon
Op 11 februari is er een gevecht tussen WA'ers en een Joodse knokploeg op het Amsterdamse Waterlooplein. Drie dagen later overlijdt de NSB'er Koot als gevolg van verwondingen die hij daarbij heeft opgelopen. Vervolgens wordt bij een inval op 19 februari in IJssalon Koco in de Van Woustraat een Duitse patrouille met ammoniakgas bespoten. De eigenaren zijn Joods...
Razzia's
Dan is de maat vol voor de Duitsers. Ze vinden het maar niks dat Joodse Amsterdammers zich verzetten en terugvechten. Ze willen daarom eens goed laten zien wie er de baas is. Op 22 en 23 februari 1941 wordt de Jodenbuurt rond het Waterlooplein afgesloten en drijven de Duitsers 425 Joodse mannen bijeen op het nabij gelegen Jonas Daniël Meijerplein. Ze worden met grof geweld opgepakt en afgevoerd naar concentratiekampen; dit heet een razzia.
Stakingsoproep
De verboden Communistische Partij van Nederland (CPN) organiseert een grote staking om te protesteren tegen het geweld tegen de Joodse medeburgers. 's Nachts maken ze een oproep, die ze verspreiden. In de ochtend van 25 februari rijden de trams niet uit. Daardoor merkt iedereen in de stad dat er iets aan de hand is. De staking slaat aan: de mensen doen mee!
Coba's schrijfmachine
Coba Veltman is lid van de CPN. Een typemachine had ze al voor de oorlog. In mei 1940 krijgt ze van de partij een stencilmachine om pamfletten te maken. Voor de Februaristaking typt Coba, net als enkele anderen, de stakingsoproep.
Op de tweede stakingsdag gaat ze zelf pamfletten verspreiden en wordt ze gearresteerd. Haar zoon vertelt: 'Die politieagenten waren wel goed. Ze namen haar tas af en toen ze die terugkreeg zat er nog maar één pamflet in zodat ze kon zeggen dat ze die in haar handen geduwd had gekregen.' Toch wordt Coba niet vrijgelaten. Ze overleeft de oorlog in het concentratiekamp Ravensbrück.
Meerdere versies
Er zijn meerdere versies van het stakingspamflet geweest. Ook Ro Sijbrands had een type- en stencilpost van de CPN, tikte het pamflet en schreef de woorden ‘Staakt! Staakt! Staakt!’. Ro was Joods, maar dat betekende weinig voor haar. Ze werkte in februari 1941 bij de Bijenkorf en was zes maanden zwanger. Haar man Louis bracht ‘s nachts de pakken met pamfletten naar adressen van partijgenoten, voor verspreiding op 25 februari.
Ro zou later onderduiken. Haar typemachine ging mee van adres naar adres, en ze bleef verslagen typen voor de CPN. Haar man werd verraden en vermoord in Auschwitz. Hun jonge dochtertje Lous werd na verraad op een onderduikadres opgepakt. Lous kwam via het weeshuis van kamp Westerbork en Bergen-Belsen in concentratiekamp Theresienstadt. Ze werd na de oorlog met haar moeder herenigd.
Ook leerlingen staken
Steeds meer bedrijven doen mee. 's Middags trekken arbeiders van de scheepswerven in Amsterdam-Noord met z'n allen de stad in. Scholen, winkels, kantoren en banken lopen leeg. Trambestuurders, havenarbeiders, ambtenaren, winkelpersoneel en ook leerlingen doen mee. In optochten trekken de stakers door de straten van de stad.
De volgende dag slaat de staking over naar de Zaanstreek en Hilversum. Ook in Haarlem en Utrecht wordt gestaakt.
Ik was erbij
Op die ochtend was het bij Ducroo & Brauns: "Jongens, we gaan staken". Er werd nog wat heen en weer gepraat tussen voor- en tegenstanders, maar uiteindelijk zijn we plat gegaan. Ja, je was tegen de moffen, hè. Alles wat je kon doen om hen het leven zuur te maken deed je. Er zijn stakers langs andere bedrijven gegaan om ook hen op te roepen tot staken. Ik ben geloof ik naar huis gegaan. Wij hadden net een baby. Daarom moest ik toch een beetje voorzichtig zijn.'
Gerrit Bastiaans, machinebankwerker
Mientje Meijer
Mientje Meijer werkt in een naaiatelier met veel Joodse meisjes. Haar man organiseert de staking bij de tram. Als de staking daar lukt, zal Mien het atelier platleggen.
'Ik liep steeds naar het raam. Eindelijk zag ik hem, en hij knikte. Ik voelde mijn hart stilstaan. Ik keek de zaal in en zag al die meisjes en de cheffin. Ik was helemaal niet gewend om voor een groep te spreken. Ik zei 'dames, heel Amsterdam ligt plat omdat ze Joden hebben weggevoerd. Wij moeten er ook uit.' Tot mijn verbazing ging iedereen mee de straat op. Ik dacht ''nou word ik ontslagen'', maar ook de cheffin ging mee! We gingen naar de Noordermarkt en de stoet werd steeds groter. Het was overweldigend.'
Mientje Meijer, naaister
Salomon de Vries
'Door de stad vlogen de berichten van mond tot mond. De Amsterdamse Droogdok Maatschappij, de scheepsbouw, De Vries Lenz, Fokker, overal staken ze! De ponten varen niet meer! De trams rijden niet!" 'Lege straten. Geen trams, bijna geen auto's. Ook bij een zeer groot aantal expediteurs, grote en kleine, hadden de arbeiders en chauffeurs het werk neergelegd. De winkels waren bijna overal gesloten. Staking - Algemene staking! tegen de Jodenvervolging, tegen de onmenselijkheid, tegen het "aan ons de straat!" van de WA en ander Mussertgeboefte.'
Salomon de Vries, journalist
Keiharde reactie
Op 26 februari, de tweede stakingsdag, grijpen de Duitsers hard in. Ze schieten lukraak op groepen mensen. De staking wordt met grof geweld gebroken. In Amsterdam vallen negen doden en 24 zwaargewonden. Honderden stakers worden gearresteerd. Het gemeentepersoneel wordt gedreigd met ontslag. De burgemeesters van Amsterdam, Haarlem en Zaandam worden vervangen.
'Ik herinner me dat het chaos was. Op de Bilderdijkkade werd een jongen die langsfietste zomaar doodgeschoten. Ik zag zijn hersens zo tegen de boom aanketsen. De Duitsers waren door het dolle heen.'
Semmy Woortman, leerstikster in een tassenfabriek, Amsterdam
Doodvonnissen
Op 13 maart 1941 worden 3 Februaristakers en 15 leden van verzetsgroep de Geuzen terechtgesteld op de Waalsdorpervlakte bij Wassenaar. Het zijn de eerste doodvonnissen die worden uitgevoerd tijdens de Duitse bezetting. Het bericht maakt diepe indruk in Nederland.
Het Lied der achttien dooden
Naar aanleiding van de executies schreef dichter Jan Campert het beroemde verzetsgedicht Het lied der achttien dooden, dat in 1941 in het illegale Parool en Vrij Nederland werd gepubliceerd. In 1943 werd het als rijmprent onder de naam De achttien dooden illegaal verspreid. Jan Campert zelf overleed al op 12 januari 1943 in het concentratiekamp Neuengamme.
Herdenking
De Februaristaking heeft de Jodenvervolging in Nederland niet tegen kunnen houden. Maar het is in heel Europa de enige keer geweest dat mensen zo massaal hebben geprotesteerd tegen de Jodenvervolging. Door de staking en de gewelddadige onderdrukking ervan is de afkeer tegen het nationaal-socialisme en de Duitse bezetting bij het Nederlandse volk groter geworden.
In Amsterdam wordt deze staking elk jaar herdacht op 25 februari bij het standbeeld De Dokwerker op het Jonas Daniël Meijerplein in Amsterdam. Bekijk hierover de website van het Comité Herdenking Februaristaking.
Meer lezen?
In de dossiers Nederland in mei 1940 - feb 1941 en Wees Moedig! zijn nog meer (persoonlijke) verhalen over de Februaristaking te lezen.
Of bekijk het dossier Februaristaking in gebarentaal.
