Toespraak aanslag bevolkingsregister 2023

We staan hier bij het gebouw waar ooit de gegevens van de Amsterdamse bevolking waren opgeslagen.  

Op 27 maart 1943, vond hier de  spectaculaire, vreedzame aanslag plaats. Met een dramatische afloop voor de deels jonge mensen die eraan meewerkten. Dat is 80  jaar geleden.

Het is een vreselijke gedachte dat het nu verderop in Europa weer oorlog is. Dat er weer jonge mensen sterven of worden vermoord. Zoals de mensen die op deze herdenkingsplaquette. Ik noem hun namen, met eerbied voor wat zij deden en met verdriet omdat het zich weer zou kunnen herhalen.

Schilder en schrijver Willem Arondéus,  48 jaar, een bescheiden rustige man maar de doortastende leider van de aanslag. In zijn afscheidsbrief vanuit de dodencel schreef hij :  

“Voor geen van ons heeft de dood enige verschrikking. De liefde en bewondering die ons van alle kanten toestroomde, van soldaten, bewakers en gevangenen hebben ons allen lichtgemaakt.´   

Ze waren moedig in die dodencel en bereid om te sterven. Ook de jonge sterke mannen die een ravage aanrichtten in het gebouw.

IJzeren kasten omver, kaartenbakken over de vloer en benzol gieten en lonten aanbrengen. 

Karl Gröger was 25 .  Verspreidde met een groep vrienden een kleine illegale krant ‘Rattenkruid’ geheten. Met tips en aanwijzingen hoe sabotage acties te plegen.  Hij studeerde medicijnen en was bevriend met

Rudi Bloemgarten, 23 jaar, ook een Rattenkruidjongen. Student medicijnen. Zijn grote wens was ooit een goede dokter te worden, tot hij niet meer mocht studeren omdat hij joods was.  In de afscheidsbrief aan zijn moeder schreef hij:

‘ Lief Mammeke, Als een lawine heeft het leven ons geslagen. Ik hoop dat de herinnering aan mij je niet met smart zal vervullen. Het zijn de heerlijkste weken van mijn leven geweest die ik in stille overpeinzing mocht doorbrengen. Wees flink en krachtig.”

Toen Rudi deze brief schreef , vlak voor zijn executie , wist hij niet dat  zijn moeder Bernardine Bloemgarten op 28 mei in Sobibor was vermoord.

Ook de ernstige student medicijnen Coos Hartogh, 26 jaar hoorde bij Rattenkruid. 

Op zijn graf staat: Johannes 15 vers 12.13.  ‘Iemand die zijn leven over heeft voor zijn vrienden, heeft de grootste liefde. Grotere liefde bestaat niet.’ 

De sportieve goedlachse jurist Sam van Muschenbroek, was 26. Hij deed mee aan de Elfstedentocht en aan de avondvierdaagse. Via het studentenverzet was hij bij de aanslag betrokken. Op zijn graf staat in het Frans de tekst ‘Alles wat me is overkomen was noodzakelijk en de moeite waard.’

Zijn vriend Guus Reitsma, was de jongste deelnemer , 20 jaar . Na sluiting van de universiteit in Leiden verspreidde hij illegale bladen, o.a. het blad De Geus. Tijdens de aanslag stond hij buiten op wacht, in de kleren van een van de bewakers. Hij overmeesterde de twee bewakers die kwamen aflossen.

Henri Halberstadt, 32 jaar hoorde ook bij de Rattenkruidgroep. Hij was de hoofdredacteur van de krant. Anti Duitse gedichten die hij schreef plakte hij in de stad op muren en trams. Een van die gedichten was getiteld:  “Ballade van een neergeschoten vliegtuig”.

Johan Brouwer, 45 jaar. Historicus, was vanaf het begin betrokken bij de voorbereidingen. Hij was de link met het studentenverzet en werkte mee aan het illegale blad : De vrije kunstenaar . In de afscheidsbrief aan zijn uitgever schreef hij: ‘Ik sterf in vrede doch betreur het nu heen te gaan. Ik had nog een paar boeken willen schrijven.’

Koen Limperg, 34  Een sociaal bewogen jonge architect en ontwerper. Hij tekende nauwgezet en gedetailleerd de plattegronden van het gebouw. De nacht na de aanslag bood hij onderdak aan Willem Arondéus en Sam van Musschenbroek. Hij maakte een krans voor hen met de tekst: ‘Helden’.

Sjoerd Bakker, 28  De jonge veelbelovende couturier die de politie uniformen maakte. In zijn afscheidsbrief aan zijn  familie schrijft hij: ‘Lieve allemaal. Jullie weten wat ik gevraagd heb : niet in wraak aan mijn dood te denken die op zijn tijd en plaats was. Ik dank jullie voor wat je voor mij bent geweest. Ook de laatste dagen. Het was echt en goed.”

Leendert Barentsen de oudste van de groep, hij was 50.  Leider van het distributiekantoor in Pijnacker. Zorgde voor geld en bonkaarten voor onderduikers. Hij hoorde bij de Rattenkruidgroep, verspreidde het blad in Zuid Holland en hij gaf zijn vriend Rudi Bloemgarten een, meermaals gebruikt, pistool.

Kees Roos , 30 jaar. De politieman die de groep op de hoogte hield van de politie activiteiten en informeerde over de  beveiliging en de bewaking van het gebouw. Tijdens zijn gevangenschap werd hij vader. De vroedvrouw mocht zijn pasgeboren dochter naar de gevangenis brengen. Hij kon haar nog even in zijn armen houden.

Op zondag 1 juli 1943 worden ze  naar de Duinen in Overveen getransporteerd. Het is vroeg in de ochtend, het belooft een zonnige dag te worden met een temperatuur rond de 18 graden. Ze zullen die zon niet meer zien. Ze worden aan elkaar vastgeketend. Tegenover hen staan de Duitsers. Zijn het nog jonge soldaten die zenuwachtig zijn? Zijn het overtuigde Nazi’s voor wie de executies bijna routine zijn?

Na de executie worden ze in een één meter diepe kuil gesmeten alsof ze nooit hadden mogen bestaan.

Over de spreker

Toni Boumans werkte bij de VARA als radio- en tv-journalist. Ze schreef de biografieën van Frieda Belinfante en Sjoerd Bakker, die beiden betrokken waren bij de aanslag.