Toespraak aanslag bevolkingsregister 2024

Op 27 maart 1943 stonden hier, om kwart over negen ’s avonds, negen politiemensen op de stoep:

Kapitein Willem Arondéus
Luitenant Gerrit van der Veen

De agenten:
Rudi Bloemgarten
Karl Gröger
Coos Hartogh
Sam van Musschenbroek

En vermomd als rechercheurs:
Willem Beck
Cees Honig
Guus Reitsma 

We weten hoe het is afgelopen. Zes van deze groep kregen de doodstraf en werden op 1 juli 1943 geëxecuteerd:

Willem Arondéus
Rudi Bloemgarten
Karl Gröger
Coos Hartogh
Sam van Musschenbroek
Guus Reitsma

De artsen-in-opleiding Honig en Beck kregen gratie en werden naar Dachau gestuurd. Zij overleefden de ontberingen van het kamp.

Van der Veen wist uit handen van de nazi’s te blijven door snel onder te duiken.

Op 1 juli 1943 werden ook deze mannen van de verzetsgroep gefusilleerd:

De couturier Sjoerd Bakker, die de politie-uniformen had gemaakt
Cornelis Barentsen, die een van de pistolen had geleverd
De hispanist Johan Brouwer, die eveneens voor een wapen had gezorgd. Brouwer was een van de initiatiefnemers van de aanslag
Henri Halberstadt, een van de Rattenkruidjongens. Hij werd ter dood veroordeeld wegens zijn aandeel in de aanslag op het spoortraject nabij Sloterdijk, twaalf dagen eerder
De architect Koen Limperg, die het bevolkingsregister in kaart had gebracht. Na afloop van de aanslag had hij Arondéus en Van Mussschenbroek zegevierend bij hem thuis binnengehaald en onderdak verschaft. Hij wiste de sporen uit door hun uniformen te verbranden. Limperg was ook een van de bedenkers van deze aanslag.
Ten slotte: de Amsterdamse politieagent Cornelis Roos. Hij verschafte de verzetsgroep belangrijke informatie over de bewaking van het bevolkingsregister. Hij had geweigerd zijn vriend Rudi Bloemgarten aan te geven.

Godzijdank ontbreken er op deze herdenkingsplaquette meer namen. Want er waren bij de voorbereidingen van de aanslag veel meer mensen betrokken geweest. Op 18 juni 1943 stonden in het Tropenmuseum 21 betrokkenen voor de nazirechters. Er waren gelukkig ook een aantal helpers die uit handen van de opsporingsdienst wisten te blijven.

De vrouwen

Hoewel mannen de aanslag pleegden, waren er bij de onderneming ook vrouwen betrokken. Zij hebben een onmisbare schakel gevormd in het gehele proces, van voorbereiding tot uitvoering en in de nasleep ervan.

Frieda Belinfante (1904-1995)
Celliste en dirigente. Een van de initiatiefnemers van de aanslag. Ze dook onder en vluchtte eind 1943 naar Zwitserland. Ze overleed in 1995.

Nel van den Brink
Cornelia van den Brink-Kossen (1897-1943)
Haar woning Prinsengracht 876 was de uitvalsbasis voor de aanslag. Zij ontsnapte aan haar aanhouding. Van den Brink was ook betrokken bij de verzetsorganisatie CS-6, die in de zomer van 1943 werd opgerold. Ze werd in oktober van dat jaar in kamp Sachsenhausen geëxecuteerd.

Truus van Essen
Geertruida Amelia van Essen (1917-2003)
Verpleegster, vriendin van Karl Gröger. Hij overnachtte bij haar na de aanslag. Ze verdonkeremaande uniformen. Zij werd veroordeeld tot 2 jaar gevangenisstraf in het Duitse Kleef. Ze werd in 1945 uit de strafgevangenis Hannover door het Amerikaanse leger bevrijd. Zij overleed in 2003.

Mechteld van Hardenbroek
Mechteld Cornelia van Hardenbroek van Ammerstol (1918-2000)
Kennis van Sandberg. Zorgde voor een lading trotyl, afkomstig uit de buurt van Gorkum. Die leverde zij zelf bij Sandberg thuis af. Bleef buiten schot. Overleed in 2000.

Elsa Maris
Elsa Josée Marie Louise Maris (1921-1991)

Dienstbode. Verloofd met Coos Hartogh. Zij was op de hoogte van de aanslag en van de betrokkenheid van haar verloofde. Gevangenisstraf: half jaar in Kleef. Zij overleed in 1991.

Antje Roos (1915-1989)
Verpleegster, zus van politieagent Cornelis Roos en bevriend met Truus van Essen. Bewaarde na de aanslag een deel van de gebruikte uniformen van onder anderen Bloemgarten. Werd veroordeeld tot 1 jaar Kleef. Haar gevangenisstraf werd teruggebracht tot één jaar in Ravensbrück. Na haar vrijlating ging ze weer aan de slag als koerierster voor de persoonsbewijzencentrale. Zij overleed in 1989.

Guusje Rübsaam (1917-2003)
Vriendin van Gerrit van der Veen. Werkte bij de persoonsbewijzencentrale. Bespreking van de aanslag vonden bij haar thuis plaats. Bleef onder de radar. Zij overleed in 2003.

Johanna Scholten
Johanna Berendina Scholten (1890-1945)
In de tuin van het huis waar zij in Naarden met haar moeder woonde, lag de buit begraven van het Naardens verzet uit de vesting: dynamiet, trotyl, vloeistoffen, lonten. Gebruikt bij de aanslag op het bevolkingsregister. Scholten kreeg levenslang en bezweek in januari 1945 in Ravensbrück.

Misschien hoort u sommige namen voor het eerst. De mannen deden het zware werk, maar het aandeel van deze vrouwen is zeker niet gering geweest. Er was moed voor nodig, veel moed. En dat hebben zij getoond. Daarom mogen zij bij deze herdenking niet worden vergeten.

Over de spreker

Marco Entrop is neerlandicus en redacteur van het literair-historisch tijdschrift De Parelduiker. Hij werkt aan een biografie van aanslagpleger Willem Arondéus.